Mniszek pospolity to powszechnie występujący chwast, a zarazem cenna roślina lecznicza. Gatunek jest znany w naszym kraju głównie pod nazwą potoczną, bo przez większość osób jest określany mianem „mleczu”. Łatwo go rozpoznać, a to za sprawą jaskrawożółtych kwiatów oraz charakterystycznych owocostanów, popularnie nazywanych „dmuchawcami”. Co warto wiedzieć na temat mniszka ?
Nazwa
Mniszek pospolity, nazywany także mniszkiem lekarskim (po łac. Taraxacum officinale) to najbardziej znany przedstawiciel rodzaju mniszek (Taraxacum), który z kolei jest częścią dużej rodziny astrowatych (Asteraceae). Rodzaj mniszek jest liczny, a klasyfikacja w jego obrębie dość trudna i niejednoznaczna, w związku z czym w źródłach można natrafić na wiele różnych (niekiedy sprzecznych ze sobą) wersji (np. niektórzy botanicy wyróżniają podgatunki i odmiany mniszka pospolitego, które przez innych systematyków traktowane jak odrębne gatunki). Przeważnie większość roślin w obrębie rodzaju jest klasyfikowana po prostu jako mniszek pospolity. Nazwa łacińska rodzaju pochodzi prawdopodobnie od greckiego słowa tarrasso, co oznacza „przeszkadzać”. W Polsce mniszek lekarski najczęściej jest nazywany mleczem (ze względu na biały sok mleczny, który wypływa po przełamaniu jego kruchej łodygi). Ale jako roślina znana od wieków w medycynie ludowej gatunek doczekał się także wielu innych nazw potocznych, takich jak : brodawnik, bole oczy, dmuchacz, gołębi groch, lwi ząb, mleczaj, mlecznica, mlecz świni, pleszyki, popia główka, świński pysk, wilczy ząb, zymucha, wole oczy albo żabi kwiat.
Występowanie
Opisywany gatunek występuje w wielu różnych miejscach na świecie, preferując klimat umiarkowany. Za jego formalną ojczyznę uważa się środkową część Europy oraz Azję. Na innych kontynentach mniszek pospolity jest naturalizowany (w Ameryce Północnej i Południowej, Nowej Zelandii i Afryce Południowej). Jest to typowa roślina synantropijna. Można ją spotkać na torowiskach i przydrożach, trawnikach, łąkach i w zaniedbanych ogrodach. Gatunek jest uważany za uciążliwy chwast, ponieważ bardzo łatwo się rozsiewa, a jego usunięcie wymaga pozbycia się mocnego i dość długiego korzenia. Mniszek jest rośliną wybitnie „wapniolubną”, a nawet może być rośliną wskaźnikową jeśli chodzi o zawartość wapnia w glebie.
Opis
Mniszek lekarski to niewielkich rozmiarów bylina (dorasta do około 40 cm wysokości). Pod ziemią wykształca długi i mocny korzeń palowy, natomiast nad ziemią tworzy rozetę zielonych liści, których długość dochodzi do 25 cm. W sprzyjających warunkach tworzy spore kępy. Spomiędzy liści mniszka wyrastają proste, jasnozielone i puste w środku bezlistne łodygi. Są one dość kruche i po przełamaniu wydzielają biały sok mleczny. Liście mniszka pospolitego mają lancetowaty kształt i wyraźnie wcinaną blaszkę. Na szczycie łodygi (na ogół powyżej liści) wyrasta złocistożółty koszyczek kwiatostanowy o średnicy 2 – 5 cm. Roślina kwitnie wiosną i wczesnym latem (od kwietnia do czerwca), przy czym koszyczki kwiatowe otwierają się w dzień, a na noc zamykają. Kwiaty są chętnie odwiedzane przez owady, które wybierają z nich nektar. Po zapyleniu powstają owoce – podłużne jasnobrązowe niełupki o drobno żebrowanej powierzchni. Są one zaopatrzone w puch kielichowy, dzięki któremu z łatwością są roznoszone przez wiatr (puch tworzy rodzaj spadochronu – otwartej czaszy o średnicy około 6 mm, zbudowanej z bardzo delikatnych włosków barwy białej lub srebrzysto-szarej).
Zastosowanie
Mniszek pospolity nie bez powodu jest nazywany mniszkiem lekarskim. W istocie jest to bowiem cenna roślina lecznicza. Jako surowiec zielarski wykorzystuje się praktycznie całą roślinę. Jesienią z mniszka lekarskiego pozyskuje się korzeń, a wiosną – ziele oraz kwiaty. Surowce te są bogate w związki gorzkie (m.in. taraksacynę), glikozydy, trójterpeny (np. tarakserol), inulinę, fitosterole, fruktozę, kwasy organiczne, sole mineralne, olejek eteryczny, alkohole i witaminy. Dzięki tym substancjom mniszek pospolity wykazuje szereg działań korzystnych dla zdrowia. Ma m.in. właściwości moczopędne, odtruwające, wzmacniające, rozkurczowe, przeciwzapalne, przeciwbólowe czy wykrztuśne. Wyciągi z rośliny pobudzają wydzielanie soków trawiennych, a zastosowane zewnętrznie przyspieszają gojenie ran (poprzez nasilanie procesu ziarninowania). Nadzieję dla medycyny dają też potencjalne właściwości antynowotworowe i przeciwcukrzycowe mniszka. W medycynie tradycyjnej stosuje się odwar z korzeni, który zalecany jest w chorobach wątroby, kamicy żółciowej, chorobach nerek i dróg moczowych, skąpomoczu, kamicy nerkowej oraz zaburzeniach przemiany materii. Sok z młodych liści mniszka działa wzmacniająco i odtruwająco oraz podnosi odporność organizmu.
W Polsce niewiele osób ma świadomość, że liście mniszka są jadalne, jednak zastosowanie kulinarne tej rośliny jest znane od bardzo dawna – roślina była spożywana już w starożytności. W wielu miejscach świata mniszki są uważane za liściaste warzywo, a ich liście są spożywane na surowo (jako składnik sałatek) lub ugotowane (np. w zupie). Mają nieco gorzki, pikantny smak, ale warto je dodawać do potraw. Mniszek jest bowiem bardzo zdrowy – zawiera znaczące ilości wapnia i żelaza, magnezu, manganu, fosforu czy cynku. Jest też bogaty w witaminy (A, B1, B2, B6, C, K, E). Poleca się go jako środek wzmacniający np. przy anemii. Z kolei kwiaty mogą stanowić nietuzinkową (i jadalną) dekorację ciast i deserów.
Ciekawostki
Uprażone i zmielone korzenie mniszka pospolitego były dawniej używane jako substytut kawy. W przypadku mniszka mamy niekiedy do czynienia z tzw. apomiksją – nasiona powstają bez zapylania, a osobniki potomne mają genom identyczny z rośliną macierzystą. Mniszek wykształcił bardzo skuteczny mechanizm rozsiewania nasion. Jeden egzemplarz może wyprodukować w ciągu roku nawet 5000 nasion. Są one przenoszone przez wiatr na znaczne odległości. W rozsiewaniu nasion pomaga specjalna budowa puchu, dzięki której nasiona na wietrze wpadają w ruch wirowy.
