Warto poznać bliżej oczar – niezwykle interesujący i naprawdę wyjątkowy krzew. Jego znaki rozpoznawcze to specyficznie wyglądające kwiaty, ozdobne liście i oryginalne owoce – dzięki nim różne gatunki oczarów są chętnie sadzone w ogrodach jako rośliny ozdobne. Ale najbardziej niezwykła jest pora ich kwitnienia – zdobią się bowiem w kwiaty w środku zimy. Spośród 5 znanych gatunków najbardziej zasłynął oczar wirginijski, którego cenne właściwości znane są od dawna. Krzew ten zrobił światową karierę w kosmetyce.
Nazwa
Rodzaj oczar (po łacinie Hamamelis) swą nazwę naukową zawdzięcza Karolowi Linneuszowi. Etymologia słowa hamamelis opiera się na połączeniu dwóch greckich wyrazów : hama (co oznacza – „w tym samym czasie”) i melon (czyli „jabłko” albo „owoc”). Można ją tłumaczyć jako „razem z owocami”, co jest nawiązaniem do faktu, iż na krzewie występują jednocześnie kwiaty oraz dojrzewające owoce (zawiązane w poprzednim roku). Cały rodzaj jest niewielki – obejmuje tylko 5 gatunków oraz jedną hybrydę. Są to : oczar japoński (Hamamelis japonica), oczar wiosenny (Hamamelis vernalis), oczar wirginijski (Hamamelis virginiana), oczar omszony – inaczej chiński (Hamamelis mollis) oraz gatunek o nazwie Hamamelis ovalis. Oczar pośredni (Hamamelis x intermedia) jest mieszańcem pomiędzy oczarem japońskim i oczarem omszonym. Rodzaj jest częścią rodziny oczarowatych (Hamamelidaceae). Polskie nazwy poszczególnych taksonów nawiązują na ogół do pochodzenia danego gatunku – oczar chiński, japoński czy wirginijski (od amerykańskiego stanu Wirginia). Pospolicie (zwłaszcza w krajach anglojęzycznych) oczar jest nazywany „czarnoksięskim orzechem” lub „leszczyną czarownicy”.
Występowanie
Większość oczarów ma swoją ojczyznę w Ameryce Północnej. Tylko dwa gatunki : oczar japoński oraz oczar omszony „wyłamały się” w kwestii swego pochodzenia, gdyż w stanie naturalnym można je spotkać na terenie Azji. Oczar omszony pochodzi z Chin, oczar japoński występuje dziko w górach Japonii. Oczar wirginijski dziko rośnie na skrajach lasów i nad brzegami wód we wschodniej części Stanów Zjednoczonych. Oczary są chętnie sadzone jako rośliny ozdobne i w związku z tym w uprawie można je spotkać w niemal całej strefie klimatu umiarkowanego. W naszym kraju nie zyskały jednak zbyt dużej popularności i są raczej rzadkością. Pojedynczymi egzemplarzami szczycą się arboreta i ogrody botaniczne oraz nieliczne prywatne ogrody. W Polsce sadzi się : oczar wirginijski, oczar japoński, oczar omszony oraz oczar pośredni. Rośliny nie są wymagające i z powodzeniem mogą rosnąć w naszych parkach i ogrodach. Dobrze czują się w warunkach miejskich.
Opis
Wszystkie oczary to rozłożyste krzewy, bądź niewysokie drzewa. Ich liście są na pierwszy rzut oka podobne do liści leszczyny. Dużo bardziej charakterystyczne i oryginalne są kwiaty – zadziwiające nie tylko ze względu na formę i barwy, ale także na czas w którym się pojawiają. Przyjrzyjmy się bliżej dwóm gatunkom, które możemy spotkać w polskich ogrodach :
Oczar omszony (Hamamelis mollis) to rozłożysty krzew lub drzewko; osiąga do 3 m wysokości. Zgodnie z nazwą w przypadku tego gatunku mamy do czynienia z gęstym, kutnerowatym owłosieniem („omszeniem”) na pędach i liściach oraz pączkach kwiatów. Liście oczaru omszonego wyrastają skrętolegle na krótkich ogonkach, mają prawie okrągłą, zieloną blaszkę z wyraźnym, niesymetrycznym unerwieniem i piłkowanym brzegiem. Jesienią przybierają jasnożółty kolor. Oryginalne i dekoracyjne kwiaty pojawiają się w styczniu – lutym i są dobrze widoczne na bezlistnych gałązkach. W oczy rzucają się przede wszystkim długie płatki wstęgowatego kształtu o złocistożółtej barwie. Mają one do 2 – 3 cm długości. Ich kolor ładnie kontrastuje z purpurowym kielichem. Po zapyleniu zawiązują się owoce w formie dwuklapowych torebek. Dojrzałe owoce gwałtownie pękają uwalniając błyszczące, czarne nasiona, które wyrzucone lądują nawet kilka metrów dalej.
Oczar wirginijski (Hamamelis virginiana) dorasta do około 3 – 4 m. Jego gałązki i pień pokrywa szaro-brązowa kora. Ma liście bardzo podobne do opisanego wyżej oczaru omszonego, z tym że są one nieco większe. Mają barwę ciemniejszą na górze i jaśniejszą od spodu, a na jesieni przebarwiają się na żółty lub żółto-pomarańczowy kolor. Kwiaty oczaru wirginijskiego pojawiają się na jesieni (we wrześniu – listopadzie). Nie są więc tak efektowne jak u wyżej opisanego gatunku, a to dlatego, że są po prostu mało widoczne wśród żółtych, jesiennych liści. Kwiaty mają jasnożółte płatki i wydzielają wyraźnie wyczuwalną, przyjemną woń. Zapylaczami oczaru są owady – muchy, osy oraz ćmy. Owoce mają postać małych kapsułek (do 1 cm długości) i zawierają od 1 do 2 czarnych, błyszczących nasion. Początkowo owoce są zielone, z czasem brązowieją i drewnieją.
Zastosowanie
Różne gatunki oczarów są chętnie sadzone w charakterze roślin ozdobnych. Oryginalna uroda kwiatów i nietypowa pora kwitnienia sprawiają, że w porze zimowej oczar jest jednym najbardziej pożądanych krzewów w ogrodzie. Otrzymano co najmniej kilka odmian ozdobnych o ciekawie wybarwionych kwiatach – żółtych, pomarańczowych i czerwonych. Rośliny nie są wymagające i wykazują pełną mrozoodporność, dzięki czemu świetnie sprawdzą się w naszych warunkach. Należy jednak pamiętać, że oczary mają dość duże wymagania odnośnie podaży wody i nie tolerują długotrwałej suszy. Wiąże się to z koniecznością ich podlewania w upalne dni. Oczar wirginijski ma znane od dawna właściwości lecznicze. Liście i korę tej rośliny wykorzystywali w zielarstwie już rdzenni mieszkańcy Ameryki Północnej, którzy zaobserwowali jej działanie przeciwzapalne, antybakteryjne i ściągające. Wyciągi ze wspomnianych surowców łagodzą podrażnienia skóry i uszczelniają naczynia włosowate. Gatunek stał się obiektem szerszego zainteresowania w Europie w XIX i na początku XX w. Obecnie wyciągi z oczaru wirginijskiego można spotkać w preparatach stosowanych zewnętrznie w przypadku łuszczycy, stanów zapalnych skóry, oparzeń, owrzodzeń i ukąszeń owadów. Stosuje się je także w żylakach odbytu, stłuczeniach i sińcach. Oczar wirginijski możemy spotkać w kosmetykach służących do pielęgnacji cery trądzikowej i naczynkowej, skóry podrażnionej, zaczerwienionej, łojotokowej. Wewnętrznie preparaty z oczaru podaje się niekiedy w łagodnych dolegliwościach ze strony przewodu pokarmowego (np. biegunkach), ale większość źródeł zaleca tu ostrożność ze względu na wysoką zawartość garbników.
Ciekawostki
Oczar cechuje się (wspomnianym już) bardzo interesującym sposobem rozsiewania nasion. Owoce w zimie przechodzą w stan uśpienia, po czym stopniowo dojrzewają, a cały cykl trwa około 8 miesięcy od zapylenia. Dojrzałe, twarde owoce pękają na dwie części, wyrzucając zawarte w nich nasiona z dużą siłą, skutkiem czego jest ich przemieszczenie na odległość kilku metrów. Warto wspomnieć, że nasiona oczaru są w warunkach naturalnych pokarmem dla licznych gatunków ptaków. Jedną z najstarszych postaci, w jakich oczar wirginijski był stosowany w charakterze rośliny leczniczej jest wywar – tzw. woda z oczaru wirginijskiego (woda oczarowa). Przed wiekami szerokie zastosowanie mieli dla niej rdzenni mieszkańcy Ameryki, a obecnie można ją spotkać w formie destylatu parowego w handlu jako tonik bądź mgiełkę do pielęgnacji skóry i włosów. Gałązki oczaru wirginijskiego były dawniej używane jako tzw. różdżki służące do poszukiwania wody pod ziemią.
