Mało znany i często niedoceniany serdecznik pospolity kryje w sobie bogactwo działań leczniczych. Może być pomocny w przypadku schorzeń sercowo – naczyniowych (np. nadciśnienia tętniczego) oraz nadczynności tarczycy. Powinny po niego sięgać osoby znerwicowane, cierpiące na bezsenność, odczuwające nadmierne napięcie psychiczne bądź niepokój. A to nie wszystko. Serdecznik zaleca się także w zaburzeniach trawienia, zaparciach i wzdęciach. Poznajmy bliżej to nieco dziś zapomniane zioło…
Nazwa
Serdecznik pospolity znany jest pod nazwą łacińską jako Leonurus cardiaca. Gatunek został po raz pierwszy opisany w literaturze naukowej przez Karola Linneusza i to jemu zawdzięcza wyżej wspomnianą nazwę. Roślina jest najbardziej znanym przedstawicielem rodzaju serdecznik (Leonurus), który liczy około 25 członków i jest częścią rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Nazwa rodzaju wywodzi się od greckich słów leon (czyli lew) i oura (ogon) i nawiązuje do wyglądu kwiatostanu, który skojarzono z ogonem lwa. Słówko cardiaca pochodzi od wyrazu cardiacum (czy „sercowy”) i odnosi się do zastosowania medycznego rośliny. W Polsce w mowie potocznej roślina bywa też określana jako : lisi ogon, lwie serce, sercowe ziele bądź ptasie ziele. Ze względu na charakterystyczny kształt górnych liści serdecznik pospolity bywa także nazywany „gęsią stopką”. Polska nazwa rodzajowa wiąże się z tradycyjnym zastosowaniem ziela serdecznika pospolitego w chorobach serca (np. nerwicy sercowo – naczyniowej).
Występowanie
Za ojczyznę gatunku uważa się Europę i Azję Mniejszą. Miejsca naturalnego występowania serdecznika pospolitego to obszary położone w zasięgu klimatu umiarkowanego. W stanie dzikim roślina porasta dużą część Europy, Azji i Ameryki Północnej (z tym, że na ostatnim z wymienionych kontynentów jest naturalizowana i powoli zaczyna być postrzegana jako gatunek inwazyjny). Roślina została także zawleczona na inne kontynenty (Australia, Ameryka Południowa). Lubi miejsca słoneczne i półcieniste, z żyzną i wilgotną, próchniczą glebą. Serdecznik pospolity jest u nas (zgodnie z nazwą) rośliną występującą powszechnie. Można go spotkać w zaroślach i na obrzeżach lasów. Jako roślina synantropijna często towarzyszy człowiekowi rosnąc na rumowiskach i przydrożach, wokół ogrodzeń, w zaniedbanych parkach i ogrodach. Dawniej serdecznik był także uprawiany w ogródkach ziołowych w niektórych częściach Europy i Azji.
Opis
Serdecznik pospolity jest okazałą byliną (jego wysokość dochodzi do 150 cm). Pędy ma pokryte gęstymi, miękkimi włoskami. Roślina wydziela niezbyt przyjemny zapach. Pod ziemią wykształca krótkie, poziome kłącze, natomiast nad ziemię wyrasta rozgałęziona, czterokanciasta i szorstka w dotyku łodyga. Na niej rozmieszczone są parami naprzeciwległe liście zielonej barwy, które wyrastają na długich ogonkach. Blaszka liściowa w przypadku dolnych liści jest pięcio- lub siedmiokrotnie palczastosieczna, natomiast w przypadku liści górnych – trójsieczna lub klapowana. Wierzchnia strona liścia jest ciemniejsza i wyraźnie zielona oraz gładka, natomiast spodnia – owłosiona i biaława. Brzegi blaszki są nieregularnie ząbkowane. W kątach górnych liści wyrastają drobne różowe kwiaty o budowie dwuwargowej (z wyraźnie owłosioną dolną wargą). Są one zebrane w gęste nibyokółki. Serdecznik pospolity kwitnie latem (w miesiącach czerwiec – wrzesień). Po zapyleniu zawiązują się owoce w postaci rozłupni rozpadającej się na 4 jednonasienne rozłupki.
Zastosowanie
Opisywany gatunek przez wiele osób jest uważany za chwast. Trzeba mieć jednak świadomość, że serdecznik jest także bardzo pożyteczny, choćby dlatego że jest cenną rośliną miododajną, chętnie odwiedzaną przez pszczoły i trzmiele. Jest także obdarzony właściwościami leczniczymi. Roślina jest od dawna wykorzystywana w medycynie tradycyjnej. Najstarsze wzmianki na ten temat sięgają czasów starożytnych (roślina była znana w starożytnej medycynie chińskiej). Jednak, choć serdecznik pospolity jest bardzo wartościowym ziołem, nie zdobył dużej popularności, a to ze względu na gorzki i nieprzyjemny smak.
Surowiec zielarski stanowi ziele serdecznika (Leoniuri cardiacae Herba) pozyskiwane w początkowym okresie kwitnienia. Można w nim znaleźć m.in. glikozydy (np. irydoidowe czy goryczowe), alkaloidy (jak stachydryna, leonuryna), flawonoidy, trójterpeny, antocyjany, irydoidy, garbniki, sole mineralne, olejek eteryczny, żywice czy saponiny.
Ziele serdecznika pospolitego wykazuje działanie : nasercowe, uspokajające, rozkurczowe, moczopędne, ściągające i przeciwbiegunkowe. Wyciągi z surowca mają ponadto zdolność obniżania ciśnienia krwi oraz właściwości przeciwcukrzycowe. Najczęściej stosuje się doustnie odwar wodny lub alkoholowy wyciąg z ziela. Są one pomocne w stanach napięcia i niepokoju, nadmiernej pobudliwości nerwowej, kłopotach z zasypianiem, nerwicach wegetatywnych, nadciśnieniu, nadczynności tarczycy, początkach cukrzycy, dolegliwościach ze strony przewodu pokarmowego oraz bolesnym miesiączkowaniu (wyciągi działają rozkurczowo na mięśnie gładkie macicy).
Wachlarz zastosowań serdecznika pospolitego jest naprawdę szeroki, tym bardziej, że wyciągi z jego ziela mogą być przydatne także w zastosowaniu zewnętrznym (użyte zewnętrznie przyspieszają gojenie poprzez pobudzanie ziarninowania w skórze). Okłady z odwaru pomagają w drobnych uszkodzeniach skóry, oparzeniach i ranach, a kąpiele z jego dodatkiem uspokajają i przynoszą odprężenie. Bardzo skuteczny w działaniu miejscowym (regenerującym i przeciwzapalnym) jest sok świeżo wyciśnięty z wierzchołków młodych pędów.
